Etapy rozwoju mowy dziecka

Pierwsze głosowe zachowania małego dziecka są związane ściśle z pragmatycznymi aspektami komunikacji: płaczem, krzykiem, śmiechem, grymasem, a nawet czekaniem. Jeśli pojawiają się dźwięki podobne do mowy, to występują rzadko i są wynikiem nieświadomej zabawy. Mowa jest sprawnością, która musi być nabywana przez każdego osobnika na drodze uwarunkowań społecznych, poprzez kontakt z otoczeniem ludzkim. Dzięki procesom społecznej adaptacji dziecko uczy się używać krtani, języka, warg, podniebienia i szczęk do produkowania dźwięków. Zanim dziecko nauczy się wyrażać swoje myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętności koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie jest bowiem sprawnością, której nabywa się wolniej i z większym trudem niż innych sprawności motorycznych. Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy. Kontrolę ruchów narządów mownych umożliwiają dziecku odbierane wrażenia kinestetyczne i słuchowe. 


Rozwój mowy trwa kilka lat i w jego przebiegu wyodrębniają się pewne okresy, których czas trwania u dziecka normalnie rozwijającego się jest następujący:            

1) OKRES MELODII (od urodzenia do 1 roku życia) 

– Już po urodzeniu dziecko wydaje krzyk. Występują w nim elementy nieartykułowane, trudne do określenia.  

– W 2-3 miesiącu życia niemowlę zaczyna głużyć tzn. wytwarzać przypadkowe dźwięki. Są to dźwięki specyficzne, o przypadkowym miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonetycznym. 

– Głużenie przekształca się około 6 miesiąca życia w gaworzenie, które charakteryzuje się powtarzaniem przez dziecko dźwięków wydawanych przez nie przypadkowo lub posłyszanych od otoczenia.

– Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo główną rolę odgrywa melodia, znaczenie wyrazu nie jest rozumiane. Rozwija się ono dopiero w czwartym kwartale i znacznie wyprzedza mowę zależną. 

– Dziecko identyfikuje kilka wyrazów, rozumie swoje imię oraz proste polecenia związane z sytuacją. Pod koniec pierwszego roku dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy jak da, na, mama.            

2) OKRES WYRAZU (od 1 do 2 roku życia)  – W pierwszych wyrazach występuje przede wszystkim samogłoska [a], ale pojawia się także [u] oraz [i]. Ze spółgłosek występują: [d],[d’], [n], [m], [t], [t’], [b], [s’], [c’], []. Są to wyrazy typu: [mama]; [tata]; [baba];[papu]; [da]; [siasi]; [dzidzi].  W tym okresie dziecko potrafi także powtarzać za dorosłymi proste wyrazy, ale jest to tylko imitacja posłyszanych dźwięków, a nie świadome ich używanie. Zjawisko to nosi nazwę echolalii. Głoski pojawiają się stopniowo, a nabycie umiejętności wytwarzania wszystkich głosek trwa długo, bo aż parę lat. 

– W wieku 14-15 miesięcy dziecko zaczyna wypowiadać więcej pojedynczych wyrazów. Jest to związane z rozwojem uwagi, spostrzegawczości, pamięci, czyli z rozwojem umysłowym i fizycznym. Często podkreślana jest współzależność między rozwojem ruchowym dziecka (chwytaniem, siadaniem, chodzeniem), a rozwojem mowy. Większość dzieci półtorarocznych potrafi spełniać proste polecenia, można zaobserwować u nich także początki mowy spontanicznej. Wyrazy zaczynają zastępować gesty, którymi dotychczas dziecko się posługiwało. 

– Z końcem tego okresu słownik dziecka zawiera kilkadziesiąt wyrazów, których większość stanowią rzeczowniki, używane w mianowniku i będące nazwami przedmiotów z najbliższego otoczenia dziecka. Wypowiadane wyrazy są jednak bardzo zniekształcone pod względem brzmieniowym, gdyż dziecko nie mogąc zapamiętać całości zespołów dźwięków odtwarza tylko ich ogólny zarys, a czasami tylko pewną część.            

3) OKRES ZDANIA (od 2 do 3 roku życia) 

– Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Ze spółgłosek w tym okresie pojawiają się [s], [z], [c], [dz]. Dziecko jednak ma dalej trudności, gdyż narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne, więc głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi. Mowa jest już zrozumiała dla najbliższego otoczenia. Dziecko także zaczyna rozumieć wypowiedzi innych osób. 

– Pierwsze zdania są dwuwyrazowe i wyłącznie twierdzące. Pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. Z części mowy najczęściej używane są rzeczowniki, będące nazwami konkretnych przedmiotów występujących w otoczeniu dziecka. Czasowniki oznaczające czynności fizjologiczne, ruch, używane są początkowo w formie bezokolicznika, ale wkrótce pojawiają się w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym w formie strony czynnej, biernej i zwrotnej. Mogą nie być zawsze poprawne, tak samo jak użycie przypadków. Dzieci dwuletnie używają już kilkunastu przymiotników oraz zaczynają posługiwać się spójnikami. 

– Najwięcej nowych słów dziecko przyswaja sobie w 2-3 roku życia. Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie wtedy podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim mówi  jego otoczenie. Dalsze lata przynoszą tylko jego doskonalenie tzn. dalsze zwiększenie zasobu słownictwa i umiejętności stosowania odpowiednich form gramatycznych  oraz lepsze brzmienia wyrazów.            

4) OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (od 3 do 7 roku życia)  – Dziecko prowadzi teraz swobodne rozmowy. Posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, choć układ zasad ich budowania nie jest jeszcze utrwalony. Dziecko zwłaszcza w pierwszej fazie tego okresu kształtuje twory językowe drogą analogii,  rośnie ilość zadawanych pytań przez dziecko. Trzylatek mówi chętnie i dużo, a w jego wypowiedzeniach można dostrzec poszczególne kategorie gramatyczne, choć obserwuje się wiele form jeszcze niewłaściwych np. Ja dam pić piesu; Nie mam spodniów.  – Dziecko w tym wieku powinno wymawiać  już prawidłowo następujące dźwięki: samogłoski ustne jak i nosowe [a], [o], [e], [y], [i], [ą], [ę], chociaż w jego wymowie mogą pojawiać się odstępstwa związane z niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych np. zamiana samogłosek [a-o], [e-a], [i-y]. 

– Powinno wymawiać także spółgłoski wargowe [p], [b], [m] (także zmiękczone [p’], [b’], [m’]), wargowo – zębowe [f], [w] ([f’], [w’]), przedniojęzykowo – zębowe [t], [d], [n], przedniojęzykowo – dziąsłowe [l] ([l’]), środkowojęzykowe [ś], [ź], [ć], [], [ń], ([k’], [g’], [ch’]), tylnojęzykowe [k], [g], [ch],oraz półsamogłoski [j], [ł].

– Mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie głosek [s], [z], [c], [ʒ], [sz], [ż], [cz], []. Może się zdarzać, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski  są obok siebie, mogą być opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami. Głoski [s], [z], [c], [dz],zaczynają być wymawiane prawidłowo, choć bywają jeszcze artykułowane jako [ś], [ź], [ć], [], tzw. spieszczanie wyrazów. 

– Artykulacje sprawiające dziecku trudności mogą być w ogóle nie wymawiane, zastępowane łatwiejszymi (tzw. substytucja), lub mylone z innymi, jeśli wzorce motoryczno – słuchowe nie są dostatecznie utrwalone. W okresie tym dzieci tworzą także wiele neologizmów językowych.              

– W wymowie dziecka czteroletniego utrwalają się już powoli głoski [s], [z], [c], [dz], nie są już także zmiękczone. Pojawiają się głoski szeregu szumiącego [sz], [ż], [cz], []. Pojawia się również głoska [r], choć może być nadal zastępowana przez [j] oraz [ł].  – Mowa dziecka pięcioletniego jest już zrozumiała, a głoski szeregu szumiącego zaczynają się powoli ustalać. W mowie jednak mogą nadal pojawiać się uproszczenia grup spółgłoskowych, zarówno w nagłosie wyrazu, jak i śródgłosie. 


Językoznawca Leon Kaczmarek przedstawiając wymienione wyżej etapy rozwoju mowy powołuje się na teorię Tadeusza Brajewskiego, który wmontowuje te etapy w przyjęte przez psychologię ogólne okresy rozwojowe dziecka. Okres melodii zatem mieści się w okresie niemowlęcym, okres wyrazu oraz zdania objęte są przez okres żłobkowy, czyli poniemowlęcy, natomiast okres swoistej mowy dziecięcej, pokrywa  się z okresem przedszkolnym.





1/ Demelowa G., 1979, Elementy logopedii, Warszawa 2/ Emiluta – Rozya D., 1994, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 3/ Kaczmarek L., 1966, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 4/ Łobacz P., 2005, Prawidłowy rozwój mowy dziecka, [w:] Podstawy neurologopedii, pod red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, E. Szeląg, Opole 5/ Styczek I., 1981, Logopedia, Warszawa

Koszyk