„Ryzykiem dysleksji” obciążone są dzieci mające już kogoś w rodzinie z podobnymi zaburzeniami, pochodzące z nieprawidłowej ciąży i porodu oraz te, które wykazują wszelkie opóźnienia rozwojowe. Termin ten jako pierwsza w Polsce wprowadziła M. Bogdanowicz, odwołując sie do terminologii używanej w publikacjach kampanii prowadzonej w 1993 roku przez European Dyslexia Association na temat wczesnego rozpoznawania dysleksji.
Jak podaje G. Krasowicz-Kupis o dysharmoniach rozwojowych pisała już w latach 60. H. Spionek. Są to objawy dysharmonii rozwoju psychoruchowego, a więc opóźnienia niektórych funkcji poznawczych, funkcji ruchowych oraz ich integracji, które leżą u podstaw nabywania umiejętności czytania i pisania [Krasowicz-Kupis 2006: 19]. Opis przyczyn, a przede wszystkim objawów dysleksji, jest zatem dobrym wskaźnikiem diagnozowania ryzyka dysleksji już we wczesnym rozwoju dziecka.
Nauka procesu pisania
Umiejętność pisania, czyli umiejętność dokonywania transformacji ciągu fonicznego na ciąg graficzny, wymaga przyswojenia siebie systemu znaków graficznych oraz zasad pisowni, służących do przedstawiania mowy dźwiękowej za pomocą znaków graficznych. Pisanie jest procesem złożonym, na który składają się trzy fazy:
1. W pierwszej fazie pisania uczestniczy analiza słuchowa (proces obejmujący rozkładanie na części materiału słuchowego – dźwięki, zdania, słowa, w celu budowania całości słowa) oraz kinestezja artykulacyjna (czucie ułożenia narządów artykulacyjnych, czucie napięcia mięśniowego tych narządów, właściwego artykulacjom poszczególnych głosek; jest to informacja z mięśni narządów artykulacyjnych o ich aktualnej pozycji). Procesy te umożliwiają wydzielenie z wyrazów ich elementarnych części składowych.
2. Faza kolejna polega na przekodowaniu tych elementów na obrazy wzrokowe liter, czyli grafemy, będące elementami przestrzennymi. Odbywa się to przy udziale analizatora wzrokowego.
3. W trzeciej fazie następuje zamiana obrazków wzrokowych liter w systemie odpowiednich ruchów ręki, programowanych zapewne w korowej reprezentacji analizatora kinestetycznego (ruchowego, równowagi) ręki.
Przyczyny dysleksji
Jako przyczyny dysleksji często wymienia się sześć koncepcji:
– koncepcja genetyczna – dziedziczenie zaburzeń funkcjonowania centralnego układu nerwowego;
– koncepcja organiczna – uszkodzenie struktur mózgu w okresie okołoporodowym;
– koncepcja hormonalna – nadprodukcja testosteronu (męskiego hormonu w okresie prenatalnym); zablokowanie rozwoju lewej półkuli mózgu;
– koncepcja opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego – zaburzenia funkcjonowania centralnego układu nerwowego powstałe we wczesnym okresie rozwoju;
– koncepcja psychodysleksji – zaburzenia emocjonalne (teoria nieudokumentowana badaniami);
– koncepcja zaburzeń metabolizmu kwasów tłuszczowych, powodujących uszkodzenie szlaków wielkokomórkowych.
U dzieci z dysleksją występują często równocześnie wady wymowy, niezakończony lub opóźniony rozwój mowy, zaburzenia słuchu fonemowego (pozwala on wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski oraz uchwycić kolejność głosek w wyrazie), opóźniony proces ustalania się dominacji ręki, niejednorodna lub lewostronna lateralizacja (dominacja stron ciała), zaburzenia uwagi i pamięci [Cieszyńska 2001: 12].
Objawy dysleksji
Najwcześniejszymi objawami świadczącymi o ryzyku dysleksji, a później dysleksji, są objawy dotyczące dwóch sfer: funkcji ruchowych oraz funkcji mowy. Niektóre są już zauważalne w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym [Krasowicz-Kupis 2006: 18]. Jednak wciąż zdarza się, że: Często ignorowane są sygnały widoczne już w pierwszym roku życia – późniejszy czas utrzymywania sztywno główki, siadania, stania i stawania oraz chodzenia powinny skłaniać do wczesnej diagnozy oraz stymulacji rozwoju funkcji motorycznych i poznawczych [Korendo 2009: 4]
Jako pierwszy niepokojący objaw należy uznać opóźnienie rozwoju mowy(pojawienie się pierwszych słów i zdań, tempo ich przyrostu). Rozwój psychomotoryczny dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się czytania i pisania przebiega nietypowo i jest nieharmonijny. Dzieci takie zatem później niż ich rówieśnicy wypowiadają pierwsze słowa, zdania proste i złożone. Raczkują słabo lub w ogóle, zaczynają późno chodzić, biegać, mają trudności z utrzymaniem równowagi. Są mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze np.: mycie rąk, ubieranie się, jedzenie łyżeczką [Krasowicz-Kupis 2006: 20].
Uważna obserwacja rozwoju dziecka od 0 do 3 roku życia pozwala dostrzec nieprawidłowości w zakresie:
– rozwoju mowy (opóźnione gaworzenie oraz gaworzenie samonaśladowcze, brak rozumienia wypowiedzi o zabarwieniu emocjonalnym przed ukończeniem 1. roku życia, brak pierwszych słów ok. 1 roku życia, brak prostych zdań ok. 2 roku życia, wady wymowy);
– rozwoju motoryki (rozwoju ruchowego dziecka): dużej (późne rozpoczęcie chodzenia, brak koordynacji ruchów podczas chodzenia i biegania, niechęć do jazdy na rowerku, wspinania się, zabaw ruchowych); małej (niechęć do rysowania, malowania, zajęć manualnych, niezdarność manualna, niechęć do układania z klocków);
– praksji oralnej (problemy artykulacyjne, upraszczanie grup spółgłoskowych, skracanie wyrazów np. do jednej sylaby, kłopoty z ruchami naprzemiennymi, stąd liczne upodobnienie lub odpodobnienia) [Korendo 2009: 4].
W wieku przedszkolnym (3-5 lat) można zauważyć natomiast następujące symptomy:
– mała sprawność ruchowa całego ciała: dziecko słabo biega, ma trudności w utrzymaniu równowagi np. podczas chodzenia po linii, krawężniku;
– mała sprawność ruchowa rąk: trudności i niechęć do samoobsługi (zapinanie guzików, sznurowanie butów, nawlekanie koralików), nieprawidłowe trzymanie ołówka, kredki;
– słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa: trudności sprawia budowanie z klocków, rysowanie (jako 3-latek – koła, jako 4-latek – kwadratu i krzyża, jako 5-latek – trójkąta);
– opóźniony rozwój lateralizacji lub lateralizacja lewostronna, skrzyżowana;
– zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: trudności w układaniu puzzli, pociętych obrazków, w wykonywaniu układanek;
– opóźniony rozwój mowy: trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem wypowiedzi, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek [Krasowicz-Kupis 2006: 18-20].
M. Korendo podkreśla także, że należy zwrócić szczególną uwagę na wczesnym etapie rozwoju na prawidłowo kształtujący się proces lateralizacji (dominacja jednej ze stron ciała). Badanie diagnostyczne można przeprowadzić już u dziecka, które ukończyło 3. rok życia, choć jest to jeszcze czas, w którym proces kształtowania się dominacji stronnej może jeszcze trwać. Jeżeli natomiast w 4. roku życia dziecka, nie nastąpiło ostateczne ustalenie lateralizacji, jest to wyraźny sygnał nieprawidłowości omawianego procesu [Korendo 2009: 5].
Problemu nie wolno lekceważyć
Większość dzieci nie ma trudności w przyswajaniu sobie umiejętności pisania i czytania, istnieje jednak pewien procent dzieci, które nie potrafią opanować w pełni kodu graficznego, mylą litery i nie mogą zapamiętać zasad pisowni. Trudności w pisaniu i czytaniu niezauważone przed czasem, zanim jeszcze dziecko pójdzie do szkoły, mogą spowodować wiele negatywnych skutków. Dziecko zniechęcone przez pierwsze niepowodzenia szkolne może zacząć wycofywać i zamykać się w sobie. Może mieć także poczucie winy, czuć się gorsze, bezradne wobec problemu, z którym nie jest w stanie sobie poradzić samo [Styczek 1981: 509-510].
Nie wolno pozostawiać tego problemu bez rozwiązania, należy szukać sposobów udzielania pomocy takiemu dziecku. Najważniejsze jest to, aby we wczesnym etapie życia zwracać uwagę na trudności dziecka, dokonywać odpowiedniej obserwacji, co pomoże z pewnością w ustaleniu wczesnej diagnozy. Należy działać szybko, gdyż jak podaje M. Korendo: Czas analizowania niepokojących objawów niebezpiecznie sie przedłuża, a w konsekwencji dziecko trafia do specjalisty dopiero wtedy, kiedy przestaje być zagrożone dysleksją, a staje się dyslektyczne [Korendo 2009: 3].
Cieszyńska J., 2001, Nauka czytania krok po kroku. Jak przeciwdziałać dysleksji, Kraków.
Korendo M., 2009, Dysleksja – problem wciąż nieznany, [online:] https://www.konferencje-logopedyczne.pl, Kraków.
Krasowicz-Kupis G., 2006, Dysleksja rozwojowa. Perspektywa psychologiczna, Gdańsk Styczek I., 1981, Logopedia, Warszawa
